भविष्य यस्तै हुन्छ भनेर कुनै पनि कुराहरुको भविष्यवाणी त गर्न सकिन्दैन तर भविष्यका लागि सबै कुराहरुको राम्रो तयारी चाहिं गर्न सकिन्छ । विश्वमा जम्मा २१७ वटा देशहरु छन भन्ने कुरा कोरोना अपडेटका बेलामा जोन हकिङ्गस्स विश्वविद्यालयका रीर्पाेटबाट पत्ता लगाएकि हुँ । तर संयुक्त राष्ट्र संघका सदस्य राष्ट्रहरु चाहि १९७ वटा मात्र रहेछन ।
संयुक्त राष्ट्र संघको मानव विकास सुचाङ्कलाइ आधार मान्ने हो भने विश्वमा अति नै उच्चस्तरको जिवन पद्धति, जिवन शैलि र जिवन स्तर विताउने धेरै देशहरु छन । जि एट वा विश्वका प्रमुख ८ वटा धनि देशहरु भनेका फ्रान्स इटली जर्मनी जापान वेलायत अमेरीका क्यानडा र रुष हुन । हाम्रो नेपाल चाहि लो लेस डिभलोपिङ्ग कन्ट्रि (एलएलडिसि) वा अति कम अल्प बिकाशिल ४८ वटा देशहरु मध्ये पर्छ । एलएलडिसिबाट ग्या्रजुट हुनका लागि १३ वटा मापदण्डहरु पार गर्नुपर्ने हुन्छ । जसमा एउटा मापदण्ड हो त्यो देशका ६० प्रतिशत नागरिकहरु शहरमा बसेको हुनुपर्छ ।
यसै कारणले यो मापदण्ड पुरा गर्न सरकारले नेपालका ७५३ वटा स्थानीय सरकारहरु मध्ये २९३ लाइ नगरपालिका घोषणा गरीदियो । नगरपालिकामा बस्नेहरुलाइ शहरमा बस्ने नागरिकका रुपमा लिइन्छ । यसरी कुनै भौतिक पुर्वाधारहरु नभए पनि नेपालका कतिपय स्थानीय तहहरु नगरपालिका बनेका छन ।
अगे्रजीको भनाइ जस्तै शुरुमा गफको स्वाद (मेलिडियस) मिठो भए पनि वास्ताविक स्वाद वा खानाको स्वाद (डेलिसियस) नै ठिक हुन्छ । विकसित नेपाल बनाउने हाम्रो महायात्रा आज सम्म गफको स्वादमा मात्र सिमित भएको छ ।
विकसित देश बनाउनका लागि ३ वटा रणनीतिहरु चाहिन्छ भन्थे सिंगापुरका विकासका पिता लि क्वान यू । जसमध्ये १. निर्वाचन जित्ने रणनीति, २. सरकार संचालन गर्ने रणनीति र ३. देश विकास गर्ने रणनीति । नेपालका पुर्व प्रधानमन्त्री गिरीजा प्रसाद कोइरालाले पनि राजनीतिलाइ ३ चरणमा बुझेका थिए । उनका अनुसार १. राजनैतिक दल हुनु प¥यो, २. चुनाव हुनु प¥यो र ३. जित्नेले सरकार बनाउनु प¥यो ।
निर्वाचन रणनीति
निर्वाचन रणननीति भनेको व्यावस्थापिका संसदमा आफ्नो दलको सुविधा सम्पन्न बहुमत प्राप्त गर्नु हो । सरकार बनाउन सबै भन्दा पहिला निर्वाचन रणनीति ठिक चाहिन्छ । कुनकुन एजेण्डाहरु लिएमा चुनाव जित्न सकिन्छ भन्ने महत्वपुर्ण सवाल हुन्छ ।
चौधौं शदिका दार्शनिक निकोलो मेकियाबेलिले भनेका थिए, “यदि मानिसहरुलाइ आफनो पक्षमा पार्नु छ भने तिमी त्यहि कुराहरु बोल जे कुरा उनिहरु सुन्न चाहान्छन ।”
यस्तै जर्मनका दार्शनिक फे्रडरिक नित्सेले भनेका छन, “सत्य र शक्ति उसैका अधिनमा हुन्छ जसले वोलीको प्रभावले अरुलाइ नियन्त्रण गर्न सक्छ ।”
बेलायतका पुर्व प्रधानमन्त्री सर वस्टिन चर्चिलले भनेका थिए, “युद्ध जित्नका लागि आफ्नै मष्तिस्कलाइ नियन्त्रण गर्न सक्नु पर्छ वा जस्तो सुकै अवस्थामा पनि मष्तिस्कलाइ विचलन हुनदिनु हुदैन । तर आजका दिनहरुमा मानिसहरुले नरम मिठा र रसिला कुराहरु गरे पनि काम नदेखे सम्म पत्याउने वाला छैनन् । आफैले नदेखे सम्म नपत्याउने व्याक्ति वा समाजलाइ मिसाउरी समाज भनिन्छ अथवा मिसिसिपी मिसाउरीका मान्छेहरु कुनै कुराहरु पनि आफ्नै आँखाले नदेखे सम्म पत्याउदैनन् । हामी भने भाषणमा विश्वास गर्छौ काममा होइन । हामी एडोल्फ हिटलरका विदेश मन्त्री गोयाबल्सद्धारा स्कुलिङ्ग भएका छौ ।”
गोयावल्स भन्थे, “कुनै एउटा असत्य कुरालाइ सय पटक सम्म लगातार दोहोरायो भने अन्त्य त त्यो सत्य कुरा बन्छ ।”
नेपालमा जनताको मानसिक स्तरमा व्याक्तिगत पारीवारीक सामाजिक र राष्ट्रिय स्तरका मामिलाहरु के के हुन्छन, कसरी ति पुरा गराउन सकिन्छ आदिका बारेमा जानकारी नभएकोले नेताका फोस्रा र टपरटुइँया गफका बसमा विश्वास गर्नु परेकोछ । अमेरीकि निर्वाचनमा व्याक्तिको रणनैतिक कौसलता र एजेण्डाहरुको प्रस्तुतीले चुनाव जित्छ । डोनाल्ड ट्रमले आप्रवासि विरुद्धको एजेण्डाले चुनाव जिते भने जे वोइडनले आप्रवासि सर्मथनको एजेण्डाले चुनाव जितेका हुन । नेपालमा भने राजनैतिक दलहरुमा आएको टुट फुट जुट आदीका कारण निर्वाचनको परीणाम आउने गर्छ । सबै कम्युनिष्टहरु एक भए भने कंग्रेसले हार्छ र तर उनिहरु फुटे भने कंग्रेसले जित्छ । तर अब नेपालमा पनि एजेण्डाका भरमा निर्वाचन जित्ने र हार्ने राजनैतिक संस्कार बनाउनु पर्छ ।
सिक्किम संग्राम परीषदले सिक्किमको विधान सभाका ३२ वटा सिटहरु मध्ये धेरै पटक ३२ वटा नै जितेको थियो । लि क्वान यूको पिपल एक्सन पाटीले पनि सिगापुरका संसदका ५८ सिटहरु मध्ये ४ पटक सम्म ५८ वटै सिटहरु जितेको थियो । आम आद्मी पाटीले पनि दिल्ली स्वायत्त क्षेत्रका ७० मध्ये ६८ सिट सम्म जितेको छ । यस्ता धेरै राजनैतिक लोकप्रियताका उदाहरुणहरु संसारमा पाइन्छन ।
सरकारी रणनीति
निर्वाचन जित्नु भने कै सरकार गठन गर्नलाइ हो । संसदको बहुमतले सरकार बनाउन नेपालको संविधानको धारा ७६ लाइ आधार मानिन्छ । माथि भने जस्तै संसारका कतिपय देशहरु अति नै धनि छन । हामी जस्ता देशहरु अति नै गरीब छौ । यो सबै सरकारका कारणहरुले भएको हो । असल सरकार भएका देशहरु धनि छन भने खराव सरकार भएका देशहरु गरीब भए । राज्यमा सरकार ३ प्रकारका हुनछन । निर्वाचित सरकार, कर्मचारी संयन्त्र र नागरिक समाज । नागरिक समाजले निर्वाचित सरकारलाइ र निर्वाचित सरकारले कर्मचारीतन्त्रलाइ मार्ग निर्देशन नगरे सम्म देशमा शुसाशन कायम रहन सक्दैन ।
आजको सरकारका विकास रणनीति ३ आयममा सिमित भएको छ । ग्लोबालिजेशन, लिवरालिजेशन र प्राइबेटाइजेशन । सरकार चिनको जस्तो एक दलिय होस, अमेरिकाको जस्तो राष्ट्रध्याक्षात्मक होस, बेलायतको जस्तो संसदिय होस वा फ्रान्सको जस्तो राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको क्षेत्राधिकार ६०/४० प्रतिशतमा विभाजित होस वा कतिपय अरब देशहरुको जस्तो निरङकुश राजतन्त्र वाला होस । यि सबैको कामको प्रकृती भने एउटै हुन्छ त्यो हो देशको विकास गर्नु । भारतको असम राज्यमा सन १९८५ मा अखिल असम विद्यार्थी युनियनले विद्यार्थीहरुको सरकार नै बनाएको थियो । गुवाहाटी विश्वविद्यालयमा अध्यानरत ३२ वर्षका विद्यार्थी नेता प्रफुल्लन महन्त असम राज्यको मुख्यमन्त्री बनेका थिए । उनले उठाएका ४ मागहरु सबै नै सरकारमा आए पछि पुरा गरी दिएका कारण उनि सन १९८५ देखि २००३ सम्म असम राजयको मुख्य मन्त्री बनि रहे ।
विकास रणनीति
सरकार बनाउनु भने कै देशको विकास गर्नलाइ हो । एउटा अनुसन्धानलाइ आधार मान्ने हो भने नेपालको विकास गर्न सरकार कर्मचारी वा राजनैतिक दलहरुले किन सकेनन् भनि सोधिएका ३ प्रश्नहरु यस प्रकार थिए, नेपालको विकास गर्न उनहरुले नजानेर, नचाहेर र नसकेर । यी ३ वटामा नचाहेर भन्ने प्रतिक्रियाले ३४ प्रतिशत अंक पाएको थियो । अरुले ३३/३३ प्रतिशत अंक पाएका थिए । यदि सरकार र कर्मचारीले नचाहेर बिकास नगरेका हुन भने यो कुरा नेपालका लागि दुर्भाग्यपुर्ण हुनेछ किनभने यदि उनिहरुले चाहेको भए त बिकास गर्ने तरीकाहरु सिक्ने थिए । सिकेको भए विकास गर्ने थिए । विकास आफैमा ठुलो कुरा होइन । विकास भनेको पहिले त विकासका प्रथामिकताहरु छुट्टाउनु प¥यो । त्यसपछि त्यो तोकिएको काम तोकिएको समयमा तोकिएको व्याक्तिले तोकिएको स्त्तरमा तोकिएको स्थानमा तोकिएको रकममा तोकिएको मादण्डमा तोकिएको डिजाइनमा पुरा गर्नु मात्र हो ।
विकासको मुख्य लक्ष्य भनेको देशका सबै नागरिकहरुको जिवन स्तर, जिवन शैलि र जिवन पद्धति विश्व स्तरको बनाउनु हो । सबै नागरिकहरु कानुनका मान्यतामा समान हुनुपर्छ र राज्यका श्रोत र साधनको वितरणमा समानुपातिक वितरण हुनु पर्छ । कल्याणकारी राज्य भनेको सबै दर्शन वा वादहरु भन्दा माथिको राज्य हो ।
हामी नेपाल गरीब छ भनेर सुगा रटाइमा पल्केका छौ । तर नेपाल कसले गरीब बनायो किन गरीब कनायो कसरी गरीब बनायो कहिलेबाट गरीब बनायो आदी प्रश्नहरुको जवाफ खोज्न कहिल्यै चाहान्दैनौ । सतिको सरापले गरबि भयो भन्छौ तर शतिको सरापलाइ काटेर त्यो भन्दा ठुलो बरदान दिन सक्ने पतिब्रताहरुको खोजी नै गर्दैनौ । हुन त आज डिभोर्स प्रणालीले गर्दा बहुपतिब्रर्ता नारीहरु मात्र पाइन्छ । विद्यालयहरु र कलेजहरुमा नेपाल विकास कसरी गर्न सकिन्छ भनेर विद्यार्थीहरुको चिन्तन मनन समाज आदि बनाएर देशको बिकास गर्न सकिन्छ । हाम्रो दिमागमा हामी नेपालीहरु भनेका अरबका मजदुरहरु, अमेरिकाका कामदारहरु, भारतका बहादुर वा भरीयाहरु मात्र बन्न सक्छौ भनेर औकात अनुसार आफ्नो योग्यता र आत्माविश्वास निर्धारण गर्दछौ ।
तर आजको पुस्ता नै नेपालको विकासका लागि नताते सम्म नेपालको विकास एउटा दुरदराजको एकादेशको दन्ते कथा मात्र बन्न सक्छ । देश विकासमा युवा परचिालन गर्ने नीति र रणनीति युवाहरु आफैले कार्यान्वयन गरे भने देश बिकास बन्छ नत्र त हामी धेरै वर्ष सम्म अरबका खाँट्टी मजदुर बनिरहने छौ ।
अबको राजनैतिक दृष्यावलोकन
आगामी मंसीरमा हुने संघीय तथा प्रादेशिक निर्वाचनमा ५ वटा दलहरुले संघीय वा प्रादेशिक सरकार बनाउन सम्भावनाहरु छन भनेर प्रारम्भिक सर्बेक्षणहरुले देखाएका छन । हालको संसदको अंक गणीतमा भन्दा स्थानीय निकायहरुको निर्वाचनमा फरक परीणाम आएको छ । संघीय निर्वाचनमा पनि दलहरुको जोड घटाउले काम गर्नेछ । यसको मतलव कुनै दलहरुको पनि संसदमा सहज बहुमत आउने छैन । मास डिप्रेसन र राजनैतिक उकुसमुकुसका कारण धेरै स्वातन्त्र प्रतिनिधिहरु निर्वाचित हुनेछन । यो समुहले पनि मौकामा चौका हान्न बाहेक अरु कामहरु गर्नेछैन ।
वारम्बारको राजनैतिक खिचातानीका कारण नेपालमा दक्षिण कोरीयाको जस्तो विकासवादी निरङकुश शासक पार्क चु हि, सिंगापुरका विकासका पिता लि क्वान यू जस्ता नेताहरुको उदय हुनेछ । जर्मनको अति नै अस्थिर राजनीतकको कारण एडोल्फ हिटलरको जन्म भयो । हिटलरले जर्मनको विकास गरेनन् भन्ने होइन उनि माथिको भारी दोष भनेको नरसंहार हो । हामी के कु्राको आशा गर्न सक्छौ भने वर्तमानको राजनैतिक आर्थिक सामाजिक संस्कृतीक शैक्षिक वा अन्य कुनै पनि पक्षको वर्तमान मान्यताले विकास गर्न प्राय असम्भव नै भैसकेको छ ।
नेपालीहरुले विस १९०३ देखि २००७ सम्म १०४ वर्ष पारीवारीक राणा शासन, २००८ देखि १०१७ सम्म अस्थिर शासन, २०१७ देखि २०४७ सम्म ३० वर्षे निरङकुश राजतन्त्र, २०४७ देखि २०७९ सम्म ३२ वर्ष संसदिय गणतन्त्रात्मक लोकतन्त्र आदिको स्वाद पाइ सकेका छन । यि सबै अवस्थामा राजनैतिक व्यावस्था परीवर्तन भयो तर जनताको अवस्थामा परीवर्तन आएन ।
अब आउने त्यो विकासवादी न्यायप्रेमी लोकप्रिय र उदार तानाशाह (व्यानेभोलेन्ट) को होला वा कुन दल होला भन्ने चाहि समयले नै देखाउने छ । तर यो आइरिस लेखक स्यामुअल बेकेटको वइटिङ्ग फर गोडो (इश्वरलाइ पर्खन्दा) जस्तो हँसाउने गफ चाहि होइन । नेतृत्वको उत्पतिको सिद्धान्त अनुसार जनताहरुले जस्तो शासकको चाहाना राख्छन समयले त्यस्तै नेतृत्व जन्माइ दिनेछ । राज्य दर्शनको एउटा भनाइ छ, ‘राज्यको भूगोल परीवर्तन हुन सक्छ र जनताहरु पनि परीवर्तन हुन सक्दछन् । त्यसैले जनताहरु कुनै पनि समयमा कुनै पनि वादमा देखा पर्न सक्छन ।’
(लेखिका विद्यार्थी संसद राष्ट्रिय महासंघकी अध्यक्ष हुन)